Posłuszni jak kiedyś

Prawie 50 lat temu (w 1961 i 1962 roku) amerykański psycholog społeczny Stanley Milgram zaczął badać posłuszeństwo wobec autorytetów. Początkowo sądził, że Niemcy są narodem wykazującym szczególną skłonność do podporządkowywania przełożonym. Szybko zmienił zdanie, odkrywając podobną tendencję wśród swoich rodaków.

Na wyraźne polecenie "razili prądem" Bogu ducha winnego człowieka, mimo że mogli zrezygnować, nie ponosząc żadnych konsekwencji. Gdy eksperyment powtórzono współcześnie, okazało się, że zachowujemy się bardzo podobnie do pokolenia powojennego (American Psychologist). Jerry M. Burger, profesor z Santa Clara University, odnotował nieznacznie tylko wyższą liczbę odmawiających wykonania polecenia.

W latach 60. ochotnicy Milgrama myśleli, że biorą udział w badaniu wpływu kar na pamięć. Otrzymywali pewną sumę, którą zachowywali bez względu na okoliczności. Wchodząc do pokoju, spotykali drugiego wolontariusza (w rzeczywistości pomocnika eksperymentatora). Po sfingowanym losowaniu ról zostawał on uczniem, właściwemu badanemu przypadała zaś rola nauczyciela. Miał on odczytywać listę par słów. Na etapie sprawdzającym podawał słowo-hasło oraz cztery wyrazy, z których należało wybrać właściwy. Karą za błąd było porażenie prądem, za każdym razem coraz silniejsze. Nauczyciel wiedział, że to boli. Przed przystąpieniem do testu otrzymał próbny wstrząs o napięciu 45 woltów.

Uczeń doskonale odgrywał swoją rolę. Cierpiał, błagał o zakończenie "nauki", wreszcie milkł. Ubrany w fartuch, który miał podkreślać jego fachowość, eksperymentator nie zezwalał jednak na przerwanie badania. Kazał kontynuować, a w końcu oświadczał: Nie masz innego wyboru, musisz to robić dalej.

Pierwszy krzyk ucznia pojawiał się przy 150 woltach – 82,5% nauczycieli nadal robiło swoje. Na tym jednak nie koniec, 79% nie przerywało przed wykorzystaniem pełni możliwości generatora – 450 V. W eksperymencie powtórzonym przez Burgera chęć wykroczenia poza granicę 150 woltów wyrażało 70% badanych; różnica nie jest więc istotna statystycznie.

Ponieważ czterech na 5 ochotników Milgrama, którzy przeszli poza wartość 150 woltów, kontynuowało do kresu wskazań generatora, znając czyjąś reakcję przy tej granicznej liczbie, można z dużym prawdopodobieństwem wnioskować o jego zachowaniu podczas dokończenia procedury.

Eksperyment Milgrama wprowadził wiele zastrzeżeń natury etycznej. Zaowocowało to sformułowaniem kodeksu postępowania psychologicznego. Od 30 lat nie przeprowadzono ani jednego badania, bazującego na podobnym schemacie. Burger musiał spełnić szereg warunków, by w ogóle zezwolono mu na powtórzenie pomysłu znamienitego poprzednika. Wiedząc, że większość ochotników zaczyna się opierać przy 150 woltach (napięcie jest zwiększane w 15-V odstępach), testy kończono po osiągnięciu tej wartości. Wyeliminowano osoby po ukończonych kursach psychologicznych lub znające eksperyment Milgrama. Odrzucono też wszystkich, którzy mogliby źle zareagować na zainscenizowaną sytuację. Na trzy minuty przed rozpoczęciem wolontariuszom powiedziano, że mogą się wycofać, zachowując 50 dolarów. Zaaplikowano im też lżejszy wstrząs niż ten z 1961 roku – 15 zamiast 45 woltów.

Opisane zmiany spowodowały, że niektórzy specjaliści zastanawiają się, czy eksperymenty Milgrama i Burgera można w ogóle porównywać. Nie da się jednak zaprzeczyć, że dotyczyły tego samego...

eksperyment Milgrama Jerry M. Burger powtórzenie uległość autorytet współcześnie