Kosztela, glogierówka, ananas berżenicki. Gdzie się podziały tamte jabłonie?

Ananas berżenicki, bukówka, glogierówka, piękna z Rept, rajewskie, rarytas śląski, węgierczyk, złotka kwidzyńska - przyznam, że po raz pierwszy słyszę te nazwy, a to nasze rodzime odmiany. Ile takich polskich odmian macie Państwo w swoich zbiorach i którymi z nich zajadali się nasi słynni rodacy?

Kolekcja Historycznych Odmian Jabłoni ma charakter unikatowy w skali kraju i od czasu sprowadzenia pierwszych odmian w 1987 z Sadowniczego Zakładu Doświadczalnego w Prusach do chwili obecnej, znajduje się w niej około 530 odmian. Obecnie kolekcja stała zajmuje 3 kwatery o łącznej powierzchni 1,2 ha. Najstarszą część kolekcji założono w 1992 r., a kolejną – rok później. W obu częściach drzewa rosną głównie na podkładach siewki antonówki.

Najstarsza z kwater, o czym wspomniano wcześniej, w pierwotnym założeniu była stworzona według zasad prowadzenia dawnych sadów, czyli drzewa wzrastające na silnie rosnących podkładkach, w dużej rozstawie z rozłożystymi koronami. Kilka lat temu zapadła decyzja, aby do tego zamysłu powrócić i kwatera ta stanowi aktualnie pokazowy dawny sad (wycięto co drugie drzewo i uformowano wysokie korony).

Oprócz licznej kolekcji stałej PAN Ogród Botaniczny – CZRB posiada kolekcję roboczą składającą się z dwóch szkółek, w których znajduje się około 450 obiektów. Obiekty przywiezione z wypraw terenowych, pozyskane od miłośników starych odmian oraz egzemplarze potrzebne do uzupełnienia ubytków w kolekcji stałej. Jabłonie te rozmnaża się głównie na podkładkach M9.
Większość odmian, które były uprawiane przed II wojną światową były pochodzenia zagranicznego – niemieckie, angielskie, francuskie, holenderskie, rosyjskie i amerykańskie. W Polsce w sadach w tym czasie było niewiele polskich odmian, co wynikało z niskiego poziomu wiedzy ogrodniczej, braku wykształconych ogrodników i szkół ogrodniczych. Julian Brunicki w katalogu swojej szkółki w Podhorcach na 1931 rok wymienia odmiany polskie: kosztela, ksawerówka, pepinka litewska, rapa zielona, reneta litewska, śmietankowe, chociaż niektóre z nich trudno zaliczyć do odmian polskich, gdyż pochodziły z terenów obecnej Litwy.

Bardzo ciekawą historię ma znana powszechnie kosztela. Jest to prawdopodobnie wierzbówka zimowa wyhodowana przez zakonników w Czerwińsku w XVI stuleciu. Dorodne drzewo wierzbówki rosło w ogrodzie króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie. Cechą charakterystyczną tej i wielu innych starych odmian, jest przemienność owocowania. Jeśli w jednym roku jest urodzaj owoców, w następnym nie ma ich wcale bądź bardzo niewiele. Jak głosi legenda, małżonka króla, Marysieńka Sobieska, bardzo lubiła słodkie jabłka Wierzbówki, ale w roku nieurodzaju zbierano ich „kosz tylko”. Nazwa „kosztylki” użyta przez króla z czasem przyjęła się i wierzbówkę zaczęto nazywać kosztylką, a później – kosztelą.

Kosztela, ulubione jabłko Marysieńki; © Ryszard Rawski, PAN Ogród Botaniczny-CZRB

Do grupy odmian pochodzenia polskiego można zaliczyć również odmianę rarytas śląski z okolic Cieszyna, piękną z Rept ze Śląska, rajewskie z majątku Raj koło Lwowa, złotkę kwidzyńską, kalwaryjską, węgierczyka, bukówkę i bursztówkę polską. Odmiana kalwaryjska pochodzi z okolic Kalwarii w Krakowskiem, na innych terenach była raczej nieznana. Jest to odmiana przerobowa. Bukówka była uprawiana w Rzeszowskiem, a szczególnie w powiecie krośnieńskim, jej zaletą jest wytrzymałość na mróz i odporność na choroby, jednak jabłka, dojrzewające dopiero w zimie, są niezbyt smaczne.

Złotka kwidzyńska pochodzi z miejscowości Nebrowo koło Kwidzyna, znana była głównie w Bydgoskiem i Gdańskiem. Piękna z Rept była znana szerzej, nie tylko w Polsce, ale i we wschodnich Niemczech, wprowadzono ją nawet do doboru odmian opracowanego w latach 50. przez Ministerstwo Rolnictwa. Jabłka pięknej z Rept są ładne, ale mało smaczne, a liście bardzo podatne na mączniak jabłoni. Węgierczyk pochodzi z północno-wschodniej Polski, owoce tej odmiany nadają się głównie na kompoty i susz, zaletą jest duża wytrzymałość na mróz.

W północno-wschodniej Polsce często uprawiano również grafsztynka inflanckiego, oliwkę żółtą i suislepskie, o których wiadomo tyle, że pochodzą z krajów nadbałtyckich. 

Jeśli chodzi o odmiany polskie, które zostały wymienione przez Panią, brakuje najbardziej znanej i standardowej polskiej odmiany jaką jest kosztela. Jest bardzo stara polska odmiana wyhodowana z nasion pod koniec XVI wieku. Jest to odmiana bardzo często spotykana w starych sadach przydomowych, nie tylko w Polsce, ale również na Litwie czy Ukrainie. Innymi i dość znanymi oraz często spotykanymi odmianami są: ananas berżenicki i glogierówka. Pozostałe odmiany występują już bardzo rzadko i tylko lokalnie.

jabłoń odmiana sad owocowy