Kosztela, glogierówka, ananas berżenicki. Gdzie się podziały tamte jabłonie?

Kolekcja Historycznych Odmian Jabłoni ma charakter unikatowy w skali kraju i od czasu sprowadzenia pierwszych odmian w 1987 z Sadowniczego Zakładu Doświadczalnego w Prusach do chwili obecnej, znajduje się w niej około 530 odmian. Obecnie kolekcja stała zajmuje 3 kwatery o łącznej powierzchni 1,2 ha. Najstarszą część kolekcji założono w 1992 r., a kolejną – rok później. W obu częściach drzewa rosną głównie na podkładach siewki antonówki. 

Wiele osób z nostalgią wspomina stare odmiany jabłek, który już nie można kupić w sklepach. Jednak nie wszystkie one bezpowrotnie zniknęły. Ryszard Rawski jest opiekunem Kolekcji Historycznych Odmian Jabłoni w należącym do Polskiej Akademii Nauk Ogrodzie Botanicznym – Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej w Powsinie. Opowiedział nam o starych gatunkach jabłoni i o roli, jaką w ich zachowaniu pełni PAN Ogród Botaniczny-CZRB.

Jabłko to polski owoc narodowy. Czy wiadomo od kiedy jabłonie rosną na terytorium dzisiejszej Polski, a od kiedy są świadomie uprawiane?

Od zamierzchłych czasów człowiek interesował się jabłonią, której owoce służyły mu za pokarm. Najstarsze nasiona jabłoni znalezione w wykopaliskach w Szwajcarii są datowane na epokę kamienną, natomiast znalezione w Turcji resztki zwęglonych owoców wielkoowocowych jabłoni pochodziły sprzed 6500 lat p.n.e.

W Odysei, której akcja rozgrywa się około 1200 lat p.n.e., Homer opisuje sad Odyseusza i mówi o 10 odmianach jabłoni. W krajach Lewantu (dzisiejsza Syria, Palestyna, Jordania, Liban i Izrael) jabłoń uprawiano już za czasów Aleksandra Wielkiego (około 334 r. p.n.e.). Rzymianie przejęli uprawę jabłoni ze wschodu prawdopodobnie już w czasach przedhistorycznych. Za czasów rzymskich znano około 30 odmian. O odmianach uprawnych jabłoni wspominają m.in.: Kolumella, Pliniusz, Celsus i Lukullus. Znane im były nie tylko szczepienie i okulizacja, ale i zasada obcopylności.

Na ziemiach polskich uprawa jabłoni jest również bardzo stara. Pierwsze oznaki występowania jabłoni, pochodzące z około 800 lat p.n.e. odkryto w Biskupinie, gdzie wśród znalezisk kopalnych natrafiono na jej nasiona. Jedną z najstarszych określonych odmian dotyczących jabłoni jest „aporta”. Odmiana bardzo stara – znana była już w starożytności. W Polsce natomiast w kronikach z 1175 roku wspomina o niej Jan Długosz. Mowa o jabłku daport przywiezionym za klasztoru Porta w Miśni do klasztoru cystersów lubiąskich na Śląsku.

Złotka kwidzyńska; © Ryszard Rawski, PAN Ogród Botaniczny-CZRB

Sadownictwo w Polsce ma długą i bogatą historię. Już w średniowieczu, wraz z rozwojem osadnictwa i klasztorów, zaczęto zakładać pierwsze sady. Szczególnie duże zasługi mieli benedyktyni i cystersi, którzy sprowadzali na ziemie polskie szlachetne odmiany drzew owocowych.

W klasztornych ogrodach zakładano pierwsze sady, a zakonnicy, posiadający wiedzę ogrodniczą, byli pionierami w popularyzacji upraw drzew owocowych.

W Ogrodzie Botanicznym w Powsinie posiadacie Państwo imponującą kolekcję jabłoni. Może Pan nam o niej opowiedzieć?

Pomysł gromadzenia starych odmian jabłoni w PAN Ogrodzie Botanicznym-CZRB w Powsinie zrodził się w latach 80. ubiegłego wieku, na kilka lat przed „Szczytem Ziemi” w Rio de Janerio, gdzie Polska podpisała Konwencję o Różnorodności Biologicznej.
Profesor Pieniążek, założyciel i wieloletni dyrektor Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa, a obecnie Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach, jak również współzałożyciel Ogrodu Botanicznego w Powsinie, wyszedł z propozycją zaprezentowania w ogrodzie botanicznym typowego, przedwojennego sadu. W sadzie tym miały rosnąć wysokopienne drzewa 20 popularnych dawniej w Polsce odmian, m.in. kosztela, antonówka zwykła, kronselska, ananas berżenicki czy papierówka, posadzone w dużej rozstawie (8 x 10 m), zaszczepione na silnie rosnących podkładkach. Realizując ten pomysł podjęto decyzję o gromadzeniu większej liczby starych odmian, sadząc jednak drzewa gęściej (w rozstawie 4,5 x 3,5 m), z powodu ograniczenia miejsca.

W miarę pozyskiwania nowych obiektów, plany uległy dalszej weryfikacji. W trzeciej części, powstałej w 2000 r., odmiany rosną na podkładkach półkarłowych M26. W kwaterze tej jabłonie pochodzą m.in. z Kazachstanu, Krymu i Węgier. Kolejne lata przyniosły ponowną zmianę planów, a powodem była coraz większa liczba obiektów zgromadzonych w kolekcji PAN Ogrodu Botanicznego – CZRB i ponownie zaszła potrzeba zastosowania podkładek o słabszej sile wzrostu – podkładek karłowych M9, by móc zagęścić nasadzenia i skuteczniej weryfikować odmiany (wcześniejszy okres wchodzenia drzew w owocowanie). Konsekwencją tej decyzji było zainstalowanie specjalnego, profesjonalnego rusztowania do mocowania roślin przy podporach oraz systemu nawadniania kropelkowego.

jabłoń odmiana sad owocowy